Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego we Wrocławiu

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 20 października 2022 roku w sprawie o sygn. akt II W 574/21 Sąd Rejonowy w Oławie uznał obwinionego P. B. za winnego wykroczeń z art. 119 § 1 kodeks wykroczeń polegających na tym, iż w dniu 08 września 2021 roku w godzinach 08:00-16:00 z garażu przy ul. (...) w O., dokonał kradzieży elektronarzędzi, tj. klucza udarowego m-ki H., szlifierki kątowej m-ki E., młotowiertarki m-ki Y., bagnetu kolekcjonerskiego m-ki M. o łącznej wartości do 500 zł, działając na szkodę Pana G. Z. oraz, iż w dniu 03 września 2021 rok około godziny 20:30 w sklepie (...) w O., ul. (...), dokonał kradzieży, poprzez zjedzenie na terenie sklepu (...) siedmiu sztuk cukierków, o wartości ok. 3,00 zł, na szkodę sklepu (...) w O. i za to, na podstawie art. 119 § 1 k.w. w zw. z art. 9 § 2 k.w., wymierzył mu karę aresztu w wymiarze 30 dni.

Z powyższym wyrokiem nie zgodził się obwiniony P. B., który wniósł apelację, zaskarżając wyrok w całości. W swojej apelacji wskazał, iż wnosi „o zastosowanie art. 37a k.p.k. i kary polegającej na pracach społecznych. Nadto wskazał, iż zgodnie z treścią art. 45 § 1 k.w. przedawnienie karalności wykroczenia ustaje, jeżeli od czasu jego popełnieni a upływa rok. Jeżeli zaś w tym okresie wszczęto postępowanie karalność wykroczenia ustaje z upływem 2 lat od zakończenia tego okresu. Wniósł też o umorzenie kosztów procesu.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Oceniając wniesiony w tej sprawie środek odwoławczy należy stwierdzić, że zaskarżony wyrok nie może zostać zaakceptowany i winien ulec uchyleniu, a sprawa winna być przekazana do ponownego rozpoznania.

W wypadku obwinionego P. B. zachodziło bowiem istotne uchybienie procesowe polegające na przeprowadzeniu całości postępowania dowodowego na rozprawie głównej w sytuacji, gdy oskarżony ten nie był reprezentowany przez obrońcę, mimo istniejących na etapie postępowania toczącego się przed Sądem I instancji, warunków obrony obligatoryjnej z art. 21 § 1 pkt 1 k.p.w. Sąd Rejonowy sytuację taką zaakceptował, a jednocześnie nie wydał decyzji procesowej o braku podstaw do obrony obligatoryjnej, do czego zobowiązywał przepis art. 21 § 2 k.p.w., jeżeli chciał prowadzić postępowanie bez udziału obrońcy, opierając się na treści dołączonej do akt opinii sądowo – psychiatrycznej.

Uchybienie to było na tyle istotne, że należało je uwzględnić z urzędu i ograniczyć do rozpoznania sprawy w trybie art. 436 k.p.k. wyłącznie do tego naruszenia przepisów postępowania.

Zgodnie bowiem z treścią przepisu art. 436 k.p.k. sąd może ograniczyć rozpoznanie środka odwoławczego tylko do poszczególnych uchybień, podniesionych przez stronę lub podlegających uwzględnieniu z urzędu, jeżeli rozpoznanie w tym zakresie jest wystarczające do wydania orzeczenia, a rozpoznanie pozostałych uchybień byłoby przedwczesne lub bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania.

W tym miejscu należy wskazać, iż już w toku postępowania sądowego w stosunku do obwinionego P. B. pojawiły się uzasadnione wątpliwości co do jego poczytalności oraz zdolności do prowadzenia obrony w sposób samodzielny i rozsądny, o których mowa w art. 21 § 1pkt 2 i § 2 k.p.w. Wątpliwości te były związane m.in. innym z podjętym wcześniej leczeniem psychiatrycznym, czy też uzależnieniem od alkoholu. Wyrazem tego było powołanie biegłego lekarza psychiatry, który w wydanej opinii z dnia 21 czerwca 2022 r. (k. 86-90), nie stwierdził, aby tempore criminis obwiniony ten znajdował się w stanie zniesionej albo w znacznym stopniu ograniczonej zdolności rozpoznania znaczenia swoich czynów i pokierowania swoim postępowaniem. Ten sam biegły nie stwierdził także okoliczności uniemożliwiających prowadzenie samodzielnej i rozsądnej obrony.

W tym miejscu kategorycznie stwierdzić należy jednak, że taka treść opinii sądowo-psychiatrycznej nie stanowiła z mocy samego prawa podstawy do stwierdzenia, że nie zachodzą warunki obrony obligatoryjnej określone w art. 21 § 1 k.p.w., gdyż w tym zakresie zmienił się obowiązujący poprzednio stan prawny, podobnie, jak w przypadku jego odpowiednika z Kodeksu postępowania karnego, a to przepisu art. 79 § 3 i 4 k.p.k.

Przed 1 lipca 2015 roku obowiązywał bowiem przepis art. 21 § 2 k.p.w. w innym brzmieniu, zgodnie z którym „ w wypadku, o którym mowa w § 1 pkt 2, obowiązek korzystania z pomocy obrońcy ustawał, jeżeli powołany biegły stwierdził, że poczytalność obwinionego nie budzi wątpliwości, chyba że sąd postanowi inaczej”. Podczas obowiązywania przepisu art. 21 § 2 k.p.w. w tym brzmieniu, obrona obligatoryjna z art. 21 § 1 k.p.w. upadała w momencie wydania opinii przez biegłych lekarzy psychiatrów, w wypadku stwierdzenia przez nich, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości. Wówczas udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie miał charakteru obowiązkowego.

Opisany stan prawny uległ jednak zasadniczej zmianie z dniem 1 lipca 2015r., kiedy to ustawą z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw , wprowadzono nowe brzmienie przepisu art. 21 § 2 k.p.w., obowiązujące do chwili obecnej, z którego wynika iż „ w wypadku, o którym mowa w § 1 pkt 2, obowiązek korzystania z pomocy obrońcy ustaje, jeżeli sąd uznaje za uzasadnioną opinię biegłego psychiatry, że czyn obwinionego nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem i że stan psychiczny obwinionego pozwala na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny. Sąd zwalnia wówczas obrońcę z jego obowiązków” .

Na gruncie przepisów Kodeksu postępowania karnego, powszechnie przyjmuje się z kolei, iż zgodnie z obecnie obowiązującym przepisem art. 79 § 4 k.p.k., również zmienionym w tej warstwie z dniem 1 lipca 2015 roku, samo wydanie opinii przez biegłych lekarzy psychiatrów, w wypadku stwierdzenia przez nich, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, jak również że stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, nie oznacza automatycznej utraty obowiązkowego charakteru obrony, zgodnie z art. 79 § 1 k.p.k. Aby to nastąpiło wymagane jest zbadanie przez sąd, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy. Wówczas udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie ma charakteru obowiązkowego. Wówczas prezes sądu albo sąd zwalnia wówczas obrońcę z jego obowiązków, chyba że zachodzą inne okoliczności przemawiające za tym, aby oskarżony miał obrońcę wyznaczonego z urzędu.

Takie orzeczenie przez sąd, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy, oparte na przepisie art. 79 § 4 k.p.k. ma charakter konstytutywny, a nie deklaratoryjny, co oznacza, że gdyby takiej decyzji procesowej nie wydano, to obrona oskarżonego nie traci charakteru obrony obligatoryjnej, za wszystkimi tego konsekwencjami, także na gruncie art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k.

Tym samym obrona obligatoryjna w wypadkach wskazanych w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. ustaje dopiero z chwilą wydania przez sąd postanowienia, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy (art. 79 § 4 k.p.k.).

Stanowisko to nie budzi właściwie żadnej wątpliwości w obecnym orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, wręcz rygorystycznie nakazując ponowną ocenę czy nie zachodzą warunki obrony obligatoryjnej, mimo treści opinii sądowo-psychiatrycznej. Wyrazem tego są przywołane poniżej orzeczenia Sądu Najwyższego.

W wyroku z dnia 16 stycznia 2018r. sygn. V KK – 450/17 Sąd Najwyższy stwierdził jednoznacznie, że: „od dnia 1 lipca 2015 r., to nie treść opinii biegłych lekarzy psychiatrów opiniujących co do stanu psychicznego oskarżonego w zakresie wymienionym w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. stanowi o istnieniu lub braku obligatoryjności obrony oskarżonego na rozprawie (art. 79 § 3 k.p.k.), ale decyduje postanowienie sądu wydane po tym, jak opinia biegłych lekarzy psychiatrów zostanie złożona do akt sprawy. Wyraźna stylistyka przepisu art. 79 § 4 k.p.k. od dnia 1 lipca 2015r., w zestawieniu z tym, jaką treść miał ten przepis poprzednio, a także gwarancyjny charakter tego unormowania w zakresie prawa oskarżonego do korzystania z obrony (art. 6 k.p.k.), nie pozwala na aprobatę stanowiska, że niewydanie takiego postanowienia przez sąd oznacza w istocie jednak, iż postanowienie takie zostało wydane w sposób dorozumiany.

W innym orzeczeniu wskazano, iż w stanie prawnym obowiązującym do dnia 30 czerwca 2015 r. sama treść opinii biegłych lekarzy psychiatrów o braku okoliczności wymienionych w art. 31 § 1 i 2 k.k. decydowała o ustaniu obrony obligatoryjnej, a tylko decyzja sądu mogła ten stan obligatoryjnej obrony przywrócić. Od dnia 1 lipca 2015 r. obrona obligatoryjna w wypadkach wskazanych w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. ustaje dopiero z chwilą wydania przez sąd postanowienia, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy (art. 79 § 4 k.p.k.).” (OSNKW 2018, z. 4, poz. 33).

Z kolei, w wyroku z dnia 15 stycznia 2019r. sygn. III KK – 576/18 Sąd Najwyższy stwierdził: „Treść przepisu art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. nie pozostawia wątpliwości, że w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę jeżeli zachodzi uzasadniona wątpliwość: czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona oraz czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala mu na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. Oczywiste jest w związku z tym, że powstanie uzasadnionych wątpliwości w którymkolwiek z określonych wyżej zakresów skutkować musi obligatoryjnym i automatycznym wyznaczeniem takiej osobie obrońcy z urzędu. Dopiero wydanie opinii przez biegłych lekarzy psychiatrów, i uznanie jej za uzasadnioną w tym przedmiocie, że czyn oskarżonego nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem i że stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, uprawnia sąd do stwierdzenia, że udział w obrońcy nie jest obowiązkowy, a także do zwolnienia wówczas obrońcy z jego obowiązków, chyba że zachodzą inne okoliczności przemawiające za tym, aby oskarżony miał obrońcę wyznaczonego z urzędu (art. 79 § 4 k.p.k.)”. (LEX nr 2611033). Tożsame stanowisko znajduje wyraz w postanowieniu SN z dnia 8.01.2019r. sygn. III KK - 662/18: „Obrona obligatoryjna w wypadkach wskazanych w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. ustaje dopiero z chwilą wydania przez sąd postanowienia, że udział obrońcy w rozprawie nie jest obowiązkowy – art. 79 § 4 k.p.k.”. (LEX nr 2603301).

Co jednak istotne Sąd Najwyższy w jednym ze swoich orzeczeń wskazał w swoim stanowisku, które Sąd Okręgowy w całości podzielił, iż pomimo odmiennej stylistyki normy art. 21 § 2 k.p.w. nie może budzić wątpliwości, iż również w toku postępowania w sprawie o wykroczenie, wnioski zawarte w opinii sądowo-psychiatrycznej, wskazujące, że czyn obwinionego nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem i że stan psychiczny obwinionego pozwala na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, nie powodują automatycznie ustania obrony z urzędu, a konieczne jest w tej mierze wydanie odrębnej decyzji procesowej przez sąd. ( Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2021r., IV KK 521/21).

Tymczasem przed wydaniem zaskarżonego wyroku, na etapie postępowania toczącego się przed Sądem I instancji, w odniesieniu do obwinionego P. B. takie postanowienie sądu, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy, oparte na przepisie art. 21 § 2 k.p.w., nie zostało wydane. Uczynił to dopiero Sąd Okręgowy. I to z chwilą dopiero wydania przez Sąd Okręgowy postanowienia w zakresie braku warunków do uznania obligatoryjnej obrony, taka obrona obligatoryjna ustawała. Ustanie obrony obligatoryjnej - po wydaniu przez biegłych lekarzy psychiatrów uzasadnionej opinii wykluczającej w odniesieniu do osoby oskarżonego wystąpienie okoliczności wskazanych w art. 21 § 2 k.p.w. . - następuje dopiero z momentem orzeczenia o tym przez sąd. Tym samym na etapie postępowania toczącego się przed Sądem I instancji, mieliśmy cały czas do czynienia z istniejącymi warunkami obrony obligatoryjnej. W realiach tej sprawy obwiniony nie miał zaś obrońcy na jakimkolwiek etapie postępowania.

W takiej zatem sytuacji, mimo istniejących warunków obrony obligatoryjnej, Sąd Rejonowy tolerował prowadzenie postępowania dowodowego na rozprawie głównej nie tylko podczas nieobecności obrońcy obwinionego, ale w ogóle zaniechawszy jego uprzedniego wyznaczenia. Taka sytuacja dotyczyła całego postępowania dowodowego, przeprowadzonego na jednym terminie rozprawy pod nieobecność obrońcy na sali rozpraw.

Uchybienie to było zatem na tyle istotne, że należało je uwzględnić z urzędu i ograniczyć do rozpoznania sprawy w trybie art. 436 k.p.k. wyłącznie do tego uchybienia.

Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 104 § 1 pkt 6 k.p.k. uchylono zaskarżony wyrok w stosunku do obwinionego. Obwiniony nie miał bowiem obrońcy, pomimo wypadku, o którym mowa w treści art. 21 § 1 k.p.w., a tym samym na rozprawie nie stawił się jego obrońca, którego udział też był obowiązkowy. Dodać przy tym należy, iż była to przesłanka bezwzględna, a tym samym nie miało znaczenia, jaki wpływ na rozstrzygnięcie miało to uchybienie, a także jaki był kierunek skargi odwoławczej i wskazane w nim zarzuty.

Wskazać przy tym należy, iż w świetle wydanego w dniu 10 lutego 2023 roku postanowienia Sądu Okręgowego (k. 139) oraz nieznanego wówczas sądowi odwoławczemu pisma obwinionego z dnia 8 marca 2023 roku (k. 157), Sąd Rejonowy w Oławie winien rozważyć treść tego pisma pod kątem zarzutów obwinionego w zakresie stwierdzeń biegłego psychiatry zawartych w jego opinii oraz istnienia nowych okoliczności wpływających na ocenę poczytalności obwinionego, czy też możliwości prowadzenia przez niego obrony w sposób samodzielny i rozsądny.

Oczywistym jest również, iż Sąd Rejonowy, w świetle wcześniejszych rozważań winien powtórzyć postępowanie dowodowe w całości.

W związku z powyższym orzeczono jak w części dyspozytywnej wyroku.

SSO Paweł Pomianowski